Tại sao Bộ GD-ĐT không quyên góp đủ tiền xây tượng?

Thứ trưởng bộ GD-ĐT vừa ký công văn kêu gọi các trường học đóng góp kinh phí xây dựng cụm tượng 10 nữ TNXP Ngã ba Đồng Lộc, một "công trình nghệ thuật" do bộ chủ trì. Đến ngày 24/07/2010 công trình dự định được khánh thành nhưng nay kinh phí vẫn chưa đủ. Tôi sẽ không bàn gì về câu chữ, mặc dù rất muốn khuyên thứ trưởng nên chuyển cái cậu soạn công văn này sang làm công việc khác.

Tôi thử lý giải tại sao bộ lại không thu đủ kinh phí để xây tượng bằng các kết quả nghiên cứu của kinh tế học hành vi và thực nghiệm.

Sự kiện Bộ GD-ĐT kêu gọi đóng góp tự nguyện để xây tượng có thể được đặt vô nhóm chủ đề nghiên cứu "voluntary contribution to public goods". Cụm tượng đài là một hàng hóa công, nghĩa là ai cũng có thể được hưởng lợi ích từ nó, nếu muốn. Đặc điểm của hàng hóa công trong trường hợp cụ thể này là lợi ích của hàng hóa công đối với người đóng góp rất nhỏ, cho nên có thể phân loại tiếp sự kiện này vào nhóm nghiên cứu kinh tế học đóng góp từ thiện - "economics of charitable fundraising".

Tại sao người ta lại đóng góp vào hàng hóa công trong khi có thể dễ dàng xài chùa (free-ride)? Rất nhiều nhà kinh tế đã xây dựng các mô hình lý thuyết chỉ ra rằng người ta đóng góp là vì lòng vị tha - altruism (Becker, 1974), vì đóng góp sẽ làm chủ thể cảm thấy thoải mái về tinh thần - warm glow (Andreoni,1990), vì lý do có qua có lại - reciprocity (Sugden, 1984), vì người ta thích sự công bằng (Fehr and Schmidt, 1999), và vì người ta có khuynh hướng hợp tác có điều kiện - conditional cooperation (Frey and Meier, 2004). Hợp tác có điều kiện nghĩa là người ta sẽ đóng góp tương ứng với những gì người khác sẽ đóng góp. Có câu chuyện kể là khi Bill Gates về thăm mái trường xưa Seattle’s Lakeside Upper School, người ta kêu gọi ông đóng góp quỹ nhà trường, Bill Gates hỏi thế mọi người góp bao nhiêu, thưa ông 75 đô la, à vậy tôi cũng góp 75 đô la.

Kết quả các thực nghiệm kinh tế (economic experiments) cho thấy, trong các phiên đóng góp cụ thể, số tiền đóng góp thu được nhiều hay ít phụ thuộc vào các yếu tố sau (chủ yếu từ Ledyard, 1995):

- Bản chất của hàng hóa công: nếu hàng hóa công đó đem lại lợi ích biên lớn cho người đóng góp, số tiền đóng góp trung bình sẽ cao hơn so với hàng hóa có lợi ích biên nhỏ. Ở đây, cụm tượng đài Đồng Lộc của Bộ GD-ĐT là hàng hóa có lợi ích biên nhỏ với người đóng góp, nên xu hướng sẽ là khó có khoản thu lớn hơn các công trình khác như thư viện online chẳng hạn, trong đó Bộ kêu gọi đóng góp lập 1 thư viện lưu trữ tất cả các tài liệu nghiên cứu liên quan đến Việt Nam, các yếu tố khác như nhau.

- Số người tham gia đóng góp: Khi số người tham gia đóng góp là lớn, lượng đóng góp của từng người có xu hướng nhỏ và xuất hiện rất nhiều người xài chùa, không đóng góp gì cả. Càng đông người thì xác suất nhận dạng của người đóng càng nhỏ, và người ta có thể lẩn tránh đóng góp. Ở đây, tình huống đóng góp của Bộ là có rất nhiều người tham gia, cả ngàn ngàn trường học, nên người ta có xu hướng free ride nhiều hơn.

- Tính không đồng nhất của người tham gia đóng góp. Nghiên cứu mới nhất của Fischbacher and Geachter trên American Economic Review năm 2010 - số 100 cho thấy khi nhóm đóng góp xuất hiện nhiều người xài chùa, và việc đóng góp được thực hiện nhiều vòng, khoản đóng góp sau này sẽ giảm, do người ta làm theo những người xài chùa, người ta đã không đóng thì mình cũng không đóng, một dạng conditional cooperation. Ở đây, có lẽ kế hoạch của Bộ cũng chịu tác động này: các trường quan sát, sau một thời gian thấy các trường khác không đóng, thì mình cũng không đóng góp.

- Tiền mồi (seed money) hay tác động tuân theo. Lượng đóng góp sẽ tăng khi người đóng góp thấy người khác đóng góp nhiều. Kiểu như bạn hay thấy mấy thùng từ thiện bằng kính, bên trong có nhiều tờ 100USD vậy. Tín hiệu là người ta đóng bao nhiêu đó đấy, vậy bạn định đóng bao nhiêu. Việc này thường được giải thích bằng khái niệm "conformity", hoặc "reciprocity". Không biết Bộ có đặt tiền mồi lúc ban đầu không?

- Công khai tên người và số lượng đóng góp (disclosure): lượng đóng góp vào hàng hóa công sẽ tăng khi ngay từ đầu nhà tổ chức cho biết tên người và lượng đóng góp sẽ được công khai hóa. Đây là nhằm tác động đến "image concern" của đối tượng. Bạn có thấy bảng vàng công đức ở các nhà chùa, nhà thờ không? Không biết lúc bắt đầu chiến dịch thu quỹ, Bộ có nói rõ sẽ công bố tên trường và số lượng đóng góp của họ công khai trên trang nhà của mình không nhỉ?

- Chế tài (bằng tiền hoặc mang tính xã hội - monetary punishment/reward hoặc social punishment). Thực nghiệm nói chung cho thấy khoản đóng góp tự nguyện sẽ cao hơn khi có chế tài, hoặc là phạt tiền, hoặc thưởng tiền, hoặc chế tài kiểu áp lực xã hội (tuy nhiên có vài trường hợp có kết quả ngược do crowding out effects). Với trường hợp chiến dịch góp quỹ của Bộ, biện pháp thích hợp có lẽ là chế tài kiểu áp lực xã hội: nếu không đóng góp, xã hội sẽ coi người đó là thành phần xấu chẳng hạn. Tuy nhiên, điều này lại cần khế ước xã hội mạnh (social norms), một xã hội gắn kết theo những quy chuẩn chung và sẽ loại trừ những ai không theo quy chuẩn chung đó. Nhưng xã hội Việt Nam hiện tại có lẽ chia rẽ nhiều hơn là gắn kết, và những quy chuẩn chung đang dần biết mất. Tượng đài 10 cô gái Đồng Lộc có thể hiện 1 quy chuẩn xã hội chung nào đủ mạnh không?

- Quy chuẩn xã hội (social norm): người ta sẽ đóng góp nhiều nếu người ta cảm thấy đạo đức xã hội không cho phép người ta trốn đóng góp. Nếu đạo đức xã hội mạnh, người không đóng góp vào tài sản công sẽ cảm thấy xấu hổ, tội lỗi. Tôi e rằng rất khó cho Bộ GD-ĐT trong hoàn cảnh nước ta hiện nay nếu muốn vận dụng cách thức này để hy vọng khoản đóng góp tăng.

- Lòng tin (trust): khi người ta tin tưởng vào người khác và vào tổ chức đứng ra thực hiện quyên góp, khoản đóng góp sẽ cao hơn so với khi không có lòng tin hoặc rất ít lòng tin. Nói về chiến dịch quyên góp của Bộ, nếu Bộ muốn thu được nhiều tiền bằng phương thức đóng góp tự nguyện, Bộ cần cải thiện lòng tin của người đóng góp vào nhau và vào chính mình. Bất khả thi?

______________________________

Ghi chú: các kết quả của kinh tế học hành vi và thực nghiệm tôi tổng kết ở trên là dựa trên nghiên cứu với cá nhân. Đơn vị đóng góp trong chiến dịch quyên góp của Bộ lại là một tổ chức (trường học). Và có thể hành vi của tổ chức khác với hành vi của cá nhân. Tuy nhiên, kết quả nghiên cứu mới nhất cũng chỉ ra nhiều điểm tương đồng. Mời bạn vào đọc bài này của Bénabou and Tirole, mới được tác giả công bố ngày 04/04/2010.