Gia đình là gì?

Cái tiêu đề có vẻ hoàng tráng vậy nhưng thực ra bài này sẽ tào lao về chuyện chủ thể gia đình được sử dụng trong kinh tế học như thế nào.

Kinh tế học tân cổ điển (neoclassical economics) thịnh hành từ trước đến giờ thường phân tích hành vi kinh tế của cá nhân. Xã hội là tập hợp các cá nhân riêng rẽ. Hiểu được hành vi kinh tế của cá nhân sẽ hiểu được hành vi của cả xã hội (chắc không???). Các nhà kinh tế học tân cổ điển cắm đầu nghiên cứu xem cá nhân ra quyết định đầu tư như thế nào, tại sao bác nông dân quyết định nuôi bò mà không trồng lúa, cái gì thúc đẩy bà nội trợ quyết định giảm chi tiêu ăn uống để giành tiền cho con đi học v.v. Thông thường cách làm là quan sát và ghi lại hành vi của những cá nhân này, hoặc là làm bảng câu hỏi hỏi họ trực tiếp về những quyết định này. Từ đó nhà kinh tế học khái quát hóa, mô hình hóa dữ liệu rồi đưa ra lời phán phải thế này thế kia v.v.

Vấn đề mấu chốt là trong thực tế bà nội trợ hay bác nông dân đâu bao giờ ra quyết định một mình, họ dường như luôn luôn tham khảo ý kiến của gia đình. Vậy là gia đình ra quyết định chứ không phải cá nhân ra quyết định. Trong trường hợp này kinh tế học phải nghiên cứu hành vi của nhóm chứ không phải hành vi của cá nhân.

Hành vi của một nhóm người thì mười mươi phức tạp đứt đuôi con nòng nọc hơn là hành vi của cá nhân rồi. Đã xuất hiện một nhóm các nhà kinh tế học đang gắng sức xây dựng mô hình ra quyết định của hộ gia đình. Lý thuyết trò chơi được đưa vào, khái niệm dân chủ, sự tham gia, cách thức ra quyết định được đưa vào...Và tất cả những thứ đó đều dựa trên nền tảng khái niệm gia đình tiêu biểu bao gồm cha mẹ và con cái. Cụ thể nhà nghiên cứu sẽ quan tâm đến gia đình đó có mấy người, tuổi tác ra sao, thu nhập từng người như thế nào...

Kiểu định nghĩa về gia đình gồm cha mẹ và con cái này có thể đúng cho các nước phương Tây chứ chưa chắc đúng cho Việt Nam. Tại sao vậy? Ví dụ nhé: ở phương Tây bạn tìm đỏ mắt mới thấy loại xe 7 chỗ ngồi. Gia đình thường sở hữu loại xe 4 chỗ có một khoảng rộng phía sau để chất hành lý (hoặc cho một chú chó ngồi). Ở Việt Nam, xe 7 chỗ được gọi là xe gia đình! Gia đình thì cũng có khoảng 4 người thôi, gồm cha mẹ và 2 con, nhưng xe thì phải 7 chỗ! Nghĩa là gia đình sẽ bao gồm phần lõi, phần cứng và phần ngoại vi, phần mềm. Phần ngoại vi này có thể là ông bà, cậu dì hoặc bạn bè, tùy từng trường hợp.

Cái quyết định kinh tế hay hành vi nhóm của gia đình người Việt Nam sẽ bị tác động bởi cả hai thành phần lõi và ngoại vi với các mức độ khác nhau.

Các nhà kinh tế học phương tây chắc chưa biết điều này. Và đây sẽ là cơ hội cho các nhà kinh tế học Việt Nam.