Có nên đầu tư lập viện nghiên cứu cao cấp về toán?

Cùng với sự kiện GS. Ngô Bảo Châu được trao huy chương Fields, nhà nước đã có kế hoạch thành lập viện toán cao cấp và thông qua chương trình đầu tư trên 600 tỷ đồng để đưa ngành toán lên thứ 40 trên thế giới. Phần nội dung và giải pháp cho thấy chương trình này chú trọng đến việc phát triển đội ngũ nghiên cứu cấp cao về toán, có được ”các đề tài nghiên cứu toán học xuất sắc”, hơn là chú trọng đến việc đổi mới việc dạy và học toán trong nhà trường. Dước góc độ lợi ích xã hội, có nên đầu tư phát triển ngành toán với trọng tâm như thế này?

Có thể nói ngay, nếu mục tiêu là đưa ngành toán Việt Nam đứng thứ 40 trên thế giới thì cách tập trung đầu tư vào đội ngũ nghiên cứu cấp cao về toán là thích hợp. Việc xếp hạng thường được dựa vào số lượng và chất lượng các nghiên cứu công bố trên tạp chí chuyên ngành. Muốn có công bố thì phải đầu tư nghiên cứu đỉnh cao.

Tạm chia đầu tư vào toán học thành 2 hướng: (1) toán học đỉnh cao và (2) toán học cho toàn dân. Nếu được đào tạo toán bài bản và có hiệu quả, học sinh Việt Nam (và là người lớn sau này) sẽ có tư duy lô gích tốt, khả năng hiểu, phân tích, hệ thống vấn đề tốt, sẽ giúp ích nhiều cho công việc của chính họ, dù là nhân viên công nghệ thông tin hay nhà quản lý hay tiểu thương, và cho cả xã hội. Như vậy xã hội đầu tư theo hướng (2) sẽ là đầu tư cho chính bản thân mình. Toán học đỉnh cao sản xuất ra các kết quả khoa học đỉnh cao, đăng trên các tạp chí khoa học hàng đầu thế giới, kết quả đó trở thành tài sản chung của nhân loại. Nhân loại dựa trên các kết quả khoa học đó để chế tạo ra các sản phẩm và dịch vụ phục vụ lợi ích cho con người. Sản phẩm của đầu tư toán học theo hướng (1) là một hàng hóa công (public goods).

Hàng hóa công là hàng hóa mà mọi người đều có thể chia sẻ sử dụng mà không giảm bớt lợi ích của mỗi người và không thể ngăn cản người khác sử dụng được. Đường giao thông nông thôn (ở thành thị cũng vậy) là hàng hóa công, ai đi cũng được, dù người đó có đóng góp tiền để làm đường hay không. Kết quả của công trình toán học cấp cao là một hàng hóa công, một khi được đăng trên tạp chí chuyên ngành, bất cứ người nào, nước nào cũng có thể sử dụng mà không cần trả tiền cho người cung cấp nó. Vấn đề của hàng hóa công là người ta có thể hưởng lợi mà không cần trả tiền (free ride), cho nên sẽ dẫn đến việc không ai cung cấp hàng hóa công. Cung cấp làm gì khi không thu lại được chi phí bỏ ra? Vấn đề sẽ được giải quyết bằng 2 cách: nhà nước thu thuế và từ đó cung cấp hàng hóa công hoặc/và tư nhân tự nguyện đóng góp cung cấp hàng hóa công.

Ở mức độ thế giới, không có nhà nước thế giới để thu thuế các quốc gia và cung cấp hàng hóa công mang tính toàn cầu, chẳng hạn giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu, hay tài trợ các công trình nghiên cứu toán học lý thuyết cấp cao. Có bác nông dân nghèo nào tự đứng ra làm một con đường trải nhựa cho bà con (giàu và nghèo) đi miễn phí? Ngay cả người giàu cũng hiếm khi làm như vậy. Việt Nam đầu tư sản xuất các kết quả nghiên cứu toán cấp cao để cho thế giới dùng miễn phí?

Theo suy luận như trên, vì thế giới không có 1 nhà nước chung nên sẽ không nước nào đầu tư vào toán lý thuyết cấp cao. Mình sẽ không tốn công đầu tư để cho các nước khác dùng chùa. Tuy nhiên thực tế các trung tâm toán học cao cấp vẫn tồn tại. Các trung tâm này nằm chủ yếu ở Mỹ, Pháp, và các nước phát triển khác. Tại sao?

Khi không tồn tại nhà nước toàn cầu cung cấp hàng hóa công, chúng ta xem xét kênh cung cấp tư nhân tự nguyện đóng góp (voluntary contribution to public goods). Vấn đề là làm sao để các cá nhân có thể hợp tác với nhau, cùng nhau cung cấp hàng hóa công, càng ít người xài chùa càng tốt. Các nghiên cứu* về kênh cung cấp này cho thấy có nhiều lý do để cung cấp tự nguyện hàng hóa công như: nhu cầu đối với hàng hóa công lớn, bày tỏ khía cạnh đạo đức thông qua hành vi đóng góp như lòng vị tha, sự quan tâm đến xã hội, có lòng tin (trust) rằng người khác cũng hợp tác, hành vi tuân theo đám đông (conformity), có qua có lại (reciprocity) hay hợp tác có điều kiện (conditional cooperation). Trong các động cơ đóng góp tự nguyện này, nếu xét khía cạnh toàn thế giời, có lẽ nhu cầu đối với bản thân hàng hóa công là động lực đóng góp lớn nhất. Nghĩa là người ta sẽ tự nguyện đóng góp nhiều nếu người ta có nhiều lợi ích từ hàng hóa công đó. Giống như làm thủy lợi nội đồng, bác nông dân nào có nhiều ruộng đất sẽ là người tích cực nhất tham gia nạo vét kênh mương chung. Các nước Mỹ và Pháp sẽ là những nước hưởng lợi nhiều nếu có các công trình toán học hỗ trợ cho các phát minh Mỹ thuật kế tiếp. Họ có sẵn cơ sở, nguồn lực để phát ứng dụng kết quả nghiên cứu toán học. Trình độ phát triển của Việt Nam còn quá thấp để có thể ứng dụng ngay các kết quả nghiên cứu toán học lý thuyết để tạo ra phúc lợi cho xã hội.

Điều đó cho thấy, tính toán một cách duy lý, vì lợi ích của chính người Việt Nam, Việt Nam không nên tự nguyện đóng góp ”hàng hóa công” toán học cấp cao cho toàn thế giới. Nên dành khoản ngân quỹ có hạn đầu tư cho nền toán học toàn dân thì hợp lý hơn, vì lợi ích của chính người dân mình.

_____________________________________________________
*Ledyard, J. 1995. “Public goods: A survey of experimental research” in Kagel, J. and A. Toth (eds.), Handbook of Experimental Economics, Princeton University Press, Princeton, NJ.